DICIONÁRIO TUPINAMBÁ




 Português              -             Tupinambá       


(1a.p.pl.)              asé        


(1a.p.s. com gerun.)    wi-        


(2a.p.pl.)              pe, peyepé       


(2a.p.s.)               he-        


(3a.p. com nomes)       i-, s-           


(3a.p.)                 s-         


(agente)                -ar        


(agente)                -sar       


(causativo comitativo)  -er, -ero        


(causativo)             mo         


(circunstância de lugar)  sab     


(locativo)              -be        


(locativo), em          -pe, -me         


(nome de circunstância) -ab        


1.ª p. s.               a-         


2a. p. s.               ere-, e          


abaixar                 ayby       


abelha                  eirúba           


abelha                  irasúba, irúba         


acender                 moník, moendyk         


acidente                etomemwã          


ácido, azedo            -ái        


acima                   enosém           


acolher                 voiké      


acordar                 páka, mõmbaka          


agora                   koyr, ang        


água                    i, ý              


água, rio               ý, i              


agudo, afiado,
cortante             aemee, -aembé     


aldeia                  taba       


algodão                 amanyjú          


algum, outro            amó               


ali                     akue(i)pe        


alinhar, entrelaçar     pen                    


alma                    anga       


alto                    ybaté             


alvoroçar               pekúi, apekúi          


alvoroço                apekuitá         


amanhã                  oirã, oirãde           


amar, amor              ausúb(a)         


amarelo                 yub, îuba         


amarrar, atar           apitin, aputin      


amarrar, atar           puguara           


andar                   atá, guatá        


animal                  soó        


animal doméstico        eimbab            


ano (lit. caju)         akaîú      


anta                    tapiira           


anteontem               akó kueré        


anus                    eikwára, ikwára        


apagar, desbotar  gwéb, mogweb           


apertar, estreitar      momik             


apertar, estreitar      pyka, iopýka           


aquele                  ãua, ahen            


aquele                  kwéi, kwe, ebokué 


aqui                    iké        


arco                    ibirapar, ybyrapar 


arco                    urapára           


areia                   ibikui, ybykui         


areia                   ybykui           


arma (lit. matar-instrum.)  yukab       


árvore                  ib, ybá           


árvore                  ybyrá, ýba        


asa                     pepó              


assar                   mixiri           


assi, desse modo        emonã      


atirar (e errar)        abý        


atirar, jogar, lançar   momor             


atrás                   akywer(a), akekewara        


atrás de                sakypwéri        


avareza                 ekoateyma        


ave, pássaro            guirá, gwyra      


ave, pássaro            wira              


avô                     amõy, amunia      


bagre                   jundi?á          


baixo (de altura)       gwyripe          


balançar                temõm      


banana                  pakobá           


banco                   apikaba, apykaba  


banhar                  asuk       


barba (lit. queixo-pêlo)     endevába         


barriga                 akapé             


barriga                 egé, igé          


bater                   apurupã          


bater em                nupã              


bater-se, fazer desordem   apatuká      


beber                   i?u, yu, u        


boca                    yuru, îuru        


bochecha                etypy      


boiar                   bebuy             


bom                     katu, porãga      


bonito, bom             porãga, katu           


borda, margem           eby        


braço                   îybá, îubá       


branco                  tíng, morotinga   


branco, homem branco    karaíba          


brando, mole            eté        


brasa                   tatapyi           


bravo                   yarõ       


brilhar                 beráb      


brincar                 yemosaray         


brotar, germinar        eñuni      


buraco                  kwar, kuara       


cabeça                  akánga            


cabelo                  ?ab, ába, (s)aba  


caçar                   ka?amondo, porakára         


cachoeira, salto        ytú        


cachorro                iaguaia          


cadáver                 eõngwéra         


cágado                  jaboti           


cair, nascer            ?ar, ára          


caminhar                gwatá, watá, atá  


caminho                 ape, pe           


caminho                 pe         


campo                   nhun, yun            


campo                   yun, nhun            


canoa                   i?ar, yar, ygára  


cansado                 kane?õ           


cantar                  ñenengára         


capim                   kapi?in               


capim-sapé              jaçapé           


carne                   o?o               


casa (lit. lugar em que se dorme)  kesab      


casa, teto              ók(a)             


casamento               ména              


casar(-se)              momendara        


casca, cortiça          ape               


castrar                 apiaók            


cauim, bebida de milho  kawin                 


cavar                   ibikoy, ybykoy    


cavar                   yo?ok             


cavidade                ibiny, ybyny      


centro, meio            pitéra , pytéra        


cera de abelha, alcatrão  iraitin          


cérebro, miolo          apitome          


cesto                   karamemwã, panakun 


cesto                   panakun              


céu                     ybáka, ibak       


chaga                   ja'ó       


chamar, dar nome        enõy              


chata                   méb        


chato, plano, baixo     péb        


chefe                   morubixába, tubixába        


chegar                  wasem, gwasem          


cheio                   por               


cheio, saciado          itarõ, ytarõ      


cheio, saciado          ynysema, (t)ynysema 


cheirar                 etun, (s)etuna      


cheiro bom, perfume     eãkwen, eãgwen            


chifre                  ?ak, áka          


chupar                  piter, pyter      


chuva                   aman(a)           


ciência                 ekokwába          


cigarro, fumo, tabaco   petim            


cílios                  -ába, resá sába        


cinco                   ãmbo, xepó       


cinzas                  tanimuk, tanimbuk 


cipó                    ycypó      


cobertura               asoyába          


cobra                   mbóia, moy        


cobrir                  asúi       


coisa                   mbae       


coisa doce, salgada     eenmbaé          


colar                   pi?ír      


colina, monte           ibitir, ybytir    


com                     esé        


com                     irunmo           


começo                  yipi, yypy       


comer                   ?u, mbaeú         


como                    ?arõ              


como ?                  marã, marãmo      


companheiro, camarada, próximo   apixára


companheiro, irmão      ?irun                 


comprido, longo         puku              


coração                 pyá        


corda                   sam, (t)upasama   


corpo                   eté        


correr                  án, ñana         


correr                  ñana, án         


correr (rio), fluir     sirik, syryk      


correto                 porãga           


cortar                  kitin, kytin      


cortar                  mondóka          


costas                  kupe              


costume                 eko, état         


costurar                mobibik, moapýka  


cozinhar                moina, moîyba          


crescer                 akakuwab          


curto                   akytã, apuain             


cutia, aguti            akuti      


dançar                  -poraseia        


dar                     me?eng            


de manhã                kori koeme       


de tarde                karúka, karukeme       


dedo                    pwã               


deitado                 uba        


deitar-se               moúba, îetuú           


deixar                  ejár       


dente                   ãya, ãña          


derramar                en                     


descer                  gwejyb           


desenhar                kwatiar           


Deus                    Tupã       


dia                     ?ar, ara          


difícil                 abaíba           


direito                 katu, poatá       


disforme                iaíte             


dizer                   ?é         


doer                    así        


dois, segundo           mokõy, mokõi(daba) 


dormir                  ker(a)            


duro, rígido            anta(m)          


ele, aquele             a?e, ahen            


em cima, sobre          áripe      


em cima, sobre          sosé       


em frente de            enondé           


embaixo                 unyripe          


empregado               mimway           


empurrar                moayan, moañana   


entrar                  iké        


enviar                  mono       


enxada                  sir, syr         


escuro                  pytuna            


espaço                  pa?un                 


esperar                 -aro       


esperma                 ayra-rama        


espesso, grosso         kwaguasú, poanama      


espesso, grosso         poanama, kwaguasú      


espiga, cacho           ára, aryba       


espingarda              mokáb      


espírito, demônio      añanga           


espírito, demônio      yurupari         


espirrar (onomatop.)    atiãma, asãm           


esposa (coisa possuída) emireko           


espremer, ordenhar      ami        


esse                    ebokwéi          


estar com medo, temer, ter medo   sykyîé 


este                    kó, ikó          


estômago                i?e, ye           


estreito                akytaba, añurin           


estrela                 yasi-tata, jacytata 


eu                      ixe, xe, isé      


eu, me, meu             še                


faca                    kise, kyse        


faca                    kycé              


falar                   ye?eng            


falar, dizer            ñenen                  


faltar                  aby        


fazer                   apó        


fazer entra             moingé           


festa                   ñemokuri, oryba        


fezes, excremento      ebíra      


fezes, excremento      potí       


fibra                   pó         


ficar                   pytá       


ficar em pé             ama               


ficar em pé             pu?am             


fígado, estômago        pi?a              


filha (f), filha do irmão (fI)  - tajyra, taîýra           


filha do filho (fF), filha da filha (ff) -  temininõ       


filha do irmão da mãe (fIm), filha da irmã do pai (fiP), filha da irmã (fi)  - jetipéra       


filha do irmão do pai (FIP) -  tendyra         


filho   -  memír      


filho (F), filho do irmão (FI) -  tayra        


filho da irmã   -    riyra      


filho da irmã do pai (FiP) -   tutyra     


filho do filho (FF), filho da filha (Ff) -  temininõ        


filho do irmão do pai (FIP) -  tykyra           


fino, delgado           po?in, pobebé     


fixar                   atykã      


flecha                  u?ub(a)           


flor                    potir, potyra     


fogo                    tata, -ata        


folha                   kaa               


folha                   ob                


forquilha               akamby           


frio                    ro?i, ro?isa, roysãga  


fruta                   ?á          


fruta                   ib?a, yba         


fumaça                  tatating          


fumar                   petimbu, petymbú       


furar                   mokúára           


furioso                 irõ               


furo                    ybykuára, kuára   


galinha                 sapukáy          


galo                    sapukáya         


gente, índio, homem     aba, avá, apyába  


gordo                   kyra       


gordura, graxa          kab, kába         


gordura, toucinho       yani, yany        


grande                  -guasu, -usu, -wasú          


grande                  tubiša, turusu    


gritar                  asem       


habitacão               etama             


hoje                    uyara      


homem                   apyába, aba       


igapó                   ygapó      


igarapé (lit. canoa-caminho) ygarapé          


ilha                    ipa?un, ypatun    


iluminar                moendy           


imagem                  aangaba          


imitar                  aang       


impedimento             abaipába         


inchar                  mopunga          


intestinos, entranhas   i?e, ye           


intestinos, entranhas   ige piú           


ir                      só, co            


irmã                    kipiir, kypyyr         


irmã (i), filha da irmã da mãe (fim)     tendyra          


irmã da mãe (im)        si, sy            


irmã, prima             endir, endyra          


irmão (I), filho do irmão da mãe (FIm)   tykyra           


irmão da mãe            tutyra           


irmão do pai (IP)       aixé       


irmão menor, irmão da esposa kibir, kybyr          


jacaré                  jacaré            


jacaré                  yakare            


joelho                  enipi?ã           


jogar                   api, eytika      


lábio                   embé, tembé      


lagarto                 tejú       


lago, poço              upab(a)           


lamber                  eréb       


lavar                   moîasuka          


leite                   kambý      


levar                   era, rasó        


leve, pulmão            bebiya            


língua                  apekun                


liso                    sim, syma         


longe                   apuekatú         


longe                   wimirib           


longo                   uku        


lua, mês                yasi, jacý, iasy  


luz, clarão             endy       


macaco                  ka?i              


machado                 jý                


machado                 yi, yy            


maduro                  apaîé, púba, aîuba


mãe                     si, sy            


mãe da mãe, avó,
irmã do pai do pai (iPP),
mãe do pai (mP),
irmã do pai da mãe (iPm)  aryia      


magro, fraco            angaibara  


mamar                   kámú              


mandar                  pway              


mandioca                mani?ok, mandioka 


manejar                 abyky      


mão                     po                


mão esquerda            po asú            


mão esquerda, esquerdo    asú             


maraca                  mbaraka ~maraka  


marido                  mena, man         


matar                   yuka, iuká        


mato, mata, selva       ka?a              


mau                     aib(a)            


mau                     poxy              


máu                     poxý              


medo                    sikiye, sykye     


medula, miolo           apitera, apytera 


mel                     eir        


mel                     ira        


menina                  kuñãtai           


menino                  kurumi            


milho                   abati             


miolo                   apituima, apytuyma


moça                    kuñãmuu           


moço                    kuruminguasu      


molhado                 akim, akym        


molhado                 ruru       


montão, grande quantidade    atyra      


morcego                 andirá           


morder                  su?u              


morrer                  manõ              


morte                   eõ         


mover                   miny              


muitos                  etá, -exia        


mulher                  kuñã, kuyã        


multidão, muito         eyja, -ya         


mutum, esp. de ave      mitun                 


nadar                   itab, ytab        


não                     aani       


narinas                 apuña      


nariz, bico             tin                    


nervo, veia             ajyka      


neta                    amiminõ          


neto                    emiarirõ         


ninho                   aity       


noite                   pisare            


noite                   pitun, pytuna     


nome                    er(a), (t)era     


nomear, dar nome        erók              


nós (exclus.)           ore               


nós (inclus.)           iandé, îandé, yané      


nós (inclus.)           yane              


nuvem, céu nublado      ibating, ybating  


odiar, detestar         amotareyma       


olho                    esa, tesa         


ombro                   atiyba, atiúba         


onça                    jaguára, iawar, îaguareté    


onça                    yawar             


onde?                   mã, mano         


ontem                   kwesé, kuesé           


orelha                  nami, nambi       


osso, caveira           kang, kangwera    


ouvido                  apysá      


ouvir                   enub, enduba      


ovo                     upi?a, supi?a     


pagar                   epy        


pai                     paí        


pai                     túba, úba         


pai                     ub                


pai (P), irmão do pai (IP)   tuba        


pai do pai (PP), pai da mãe (Pm)   tamõi      


pajé, xamã              pajé, paîé       


palavra, falar          ñeenga           


panela                  ya'?en                


panela                  yaenpepo, ñaenpepo      


papagaio                ayuru             


parente, pais           anama      


pátio da aldeia         okára             


pato        ipek,       ypek       


pau, madeira            ibirá, ybyra      


pé                      pi, py            


pedra                   ita               


pegar, receber          ára        


pegar, segurar          pisik, pysyka     


peidar                  pinõ       


peito                   poti?a            


peixe                   pira              


pele                    pire              


pele retirada           pirwer            


pele, casca             apepuera          


pena dele               sab               


pena, pluma, pelo       ?ab(a)            


pênis                   akoaña, akói           


pensar                  maenduára        


penugem                 agwéra           


pequeno                 mirí, mirin         


perna                   etimã, (t)etyma   


perto, próximo          pype, obabo      


pesado                  posíy, pošy       


pescar                  pindaeitýka      


pescoço                 ajura, ajurepy    


pescoço                 ayur(a), aîura    


picar, furar            kutuk             


piolho                  kib, kyb, kuyba   


pium, esp. de mosquito  pi?un                


planta do pé, sola do pé  piputéra, pyputéra        


pó, poeira              tybyra, timbora        


podre                   îúka       


ponteagudo, longo       apwá       


ponteagudo, longo       apwá       


por                     rupí       


porco                   taîasu     


porta                   okéna      


poucos                  mokoño     


praia                   yembiîeia  


prato                   ña?en        


preguiça                ai, ay     


pretérito               -pwer             


preto                   pišun, pixuna, una      


preto                   un                


primeiro                ypy, oîepé 


primo                   ybýra      


procurar                ekár       


pubis                   ambé       


pubis, puberdade       ako        


pular                   pór        


puxar                   mosýke           


puxar, arrancar         eky, iky         


quando ?                erimbue          


quati                   kwati             


quatro                  irundy(k)         


que coisa               mbae-mbae        


queimada                kaytab            


queimar                 kay               


queimar, incêndio      api, apy         


quem                    abá               


quente                  akub             


querer                  potar      


rabo                    waya, uwáy        


rachar                  mobok, mombúka, bóka  


raiado (está)           sa?ír      


raiz                    apó  


raspar, arranhar        karãy, karãia     


raspar, coçar           e?iny             


raspar, esfregar        kitik, kytyk      


raspar, esfregar        pin               


rato                    egujá      


ravina                  ibi?am, yby'am    


recente, novo           pisasu, pysasú    


recipiente              uru        


rede de dormir          iní, inun           


redondo                 apu?a, yupu?a    


relâmpago               tupã berab       


remo                    pukuitaba        


repreender, ralhar      akáu       


respirar                pituen                


reto                    poatã, (i)atãñé        


reunir                  moatyr           


rio, mar                paraná           


rir                     puká              


roça                    kó         


rosto                   obá        


roupa                   aób(a), óba      


saber                   kwab, kuaba       


sabor, doce, salgado    een        


sair                    sem        


sal                     yukir, îukira     


saliva                  ení, endy         


sangue                  uwi, uwy          


sarar, curar            pwerab            


saúva                   ysaúba           


se                      reme, neme       


seco                    kang, tinga       


seco                    tiníng, kang     


seco                    tipáb      


seio                    kam, káma         


semente                 a?iny, ayny, ayñ- 


sentado                 apika, apýka      


sentar                  apik, apyk(a)     


sinal, balança          aangaba          


sobrinha                ajýra      


sobrinho, filho         aýra       


sogra do homem, mãe da esposa    ayxó, aixú


sogro                   atúba      


sol                     kwára, kwarasy, cuára   


sombra, alma            anga       


soprar                  peyu              


sujo                    ki?a, kya         


taquara                 takwar            


tatu                    tatú       


telhado, cobertura, teto     apira, apyra           


terra                   ibi, yby          


terra                   yby               


testículos              apiá              


tia paterna             aixé, aysé, syyra


tia paterna             ayxe       


tomar                   yar        


torcido                 pari       


torcido, curvado        apára      


trabalhar               porabyký         


três, terceiro          mosapir, mosapyr  


tripas                  yguepoin            


trocar                  ekobiár           


trovão                  tupã       


tu                      ne, nde, emdé     


tu (impera.)            peyé       


tucano                  tukán      


tucum, coco             tukumã           


tudo, todos             iande      


tudo, todos             (o)pab            


ultrapassar             opwán      


um, primeiro            oiepe, oyepe      


umbigo                  puruã      


unha                    pwãpen, poapen    


unha dos pés            pisãpen               


urina                   ti, ty           


veado                   suasú      


velha                   waomi      


velho, homem velho      túibae, tuñábae        


vento                   ibitu, ybytu      


ver                     epyak             


verde, azul, cor        obi, oby          


verde, imaturo          kyra, ybýra      


verde, não maduro       akyra, akuyra    


verga, bastão           embó       


verme                   îaratitá, raú    


verme                   raú, îaratitá          


vermelho                pirang            


vermelho                pitang            


vermelho                wang              


vespa                   kaba       


vida                    ekobé             


vir                     ur                


vir                     yur, ur          


viver, vivo             eko, ekobe        


voar                    bebe              


você                    ene, ne, endé     


você                    ené        


vocês                   pe?en                 


voltar                  atimã      


voltar                  yebir      


vomitar                 we?en, gwe?ena    


vós, vocês              pe, peyepé, peen  




Tupinambá    /    Português    .





a-                                  1a. p. s.                  


?á                                 fruta                    


aang                             imitar                     


aangaba                       imagem                


aangaba                       sinal, balança          


aani                              não                       


?ab, ába, (s)aba           cabelo                 


?ab(a)                           pena, pluma, pelo    


-ába, resá sába            cílios                       


-ab                                (nome de circunstância)     


aba, avá, apyába        gente, índio, homem    


abaíba                          difícil                     


abaipába                      impedimento          


abá                               quem                       


abati                             milho                  


aby                               faltar                     


abý                               atirar (e errar)           


abyky                           manejar              


a?e, ahen                           ele, aquele              


aemee, -aembé            agudo, afiado, cortante   


agwéra                         penugem               


ai, ay                            preguiça                


-ái                                 ácido, azedo         


aib(a)                            mau                    


aity                               ninho                       


aixé                              irmão do pai (IP)    


aixé, aysé, syyra          tia paterna               


a?iny, ayny, ayñ-           semente               


ajura, ajurepy              pescoço                


ajyka                            nervo, veia               


ajýra                             sobrinha                 


?ak, áka                       chifre                   


akakuwab                    crescer                 


akamby                        forquilha                  


akánga                         cabeça                     


akaîú                            ano (lit. caju)          


akapé                           barriga                


akáu                             repreender, ralhar    


akim, akym                  molhado               


ako                               pubis, puberdade 


akoaña, akói                pênis                      


andirá                          morcego                


apwá                            ponteagudo, longo    


akó kueré                     anteontem            


akub                             quente                  


akue(i)pe                      ali                            


akuti                             cutia, aguti            


akyra, akuyra               verde, não maduro   


akytã, apuain                   curto                        


akytaba, añurin               estreito               


akywer(a), akekewara    atrás                      


ama                              ficar em pé             


aman(a)                        chuva                     


amanyjú                       algodão                


ambé                            pubis                      


ãmbo, xepó                  cinco                     


ami                               espremer, ordenhar    


amiminõ                       neta                        


amó                              algum, outro           


amotareyma                 odiar, detestar       


amõy, amunia              avô                       


án, ñana                       correr                     


anama                          parente, pais          


anga                             alma                    


angaibara                    magro, fraco         


añanga                         espírito, demônio     


anga                             sombra, alma       


anta(m)                         duro, rígido              


aób(a), óba                   roupa                    


apaîé, púba, aîuba      maduro                   


apára                           torcido, curvado     


apatuká                        bater-se, fazer desordem    


ape                               casca, cortiça     


ape, pe                         caminho                


apekun                                língua                     


apekuitá                       alvoroço               


apepuera                     pele, casca               


api, eytika                    jogar                      


api, apy                        queimar, incêndio 


apiá                              testículos                 


apiaók                          castrar                   


apik, apyk(a)                sentar                    


apika, apýka                sentado                  


apikaba, apykaba        banco                     


apira, apyra                 telhado, cobertura, teto    


apitera, apytera           medula, miolo        


apitin, aputin                     amarrar, atar           


apitome                        cérebro, miolo        


apituima, apytuyma    miolo                      


apixára                        companheiro, camarada


apó                               raiz                           


apó                               fazer                      


apu?a, yupu?a             redondo                 


apuekatú                      longe                     


apuña                           narinas                    


apurupã                       bater                   


apwá                            ponteagudo, longo    


apyába, aba                 homem                


apysá                           ouvido                     


-ar                                (agente)                  


?ar, ara                        dia                        


?ar, ára                        cair, nascer             


ára                               pegar, receber     


ára, aryba                    espiga, cacho         


áripe                            em cima, sobre        


-aro                              esperar                    


?arõ                             como                        


aryia                             mãe da mãe, avó, irmã do pai 


asé                               (1a.p.pl.)                  


asem                            gritar                     


así                                doer                      


asoyába                       cobertura                 


asú                               mão esquerda


asúi                              cobrir                 


asuk                             banhar                  


atá, guatá                     andar                     


atiãma, asãm               espirrar (onomatop.)        


atimã                            voltar                     


atykã                            fixar                         


atyra                             montão, grande quantidade    


ãua, ahen                           aquele                  


ausúb(a)                       amar, amor              


atiyba, atiúba               ombro                   


atúba                            sogro                     


ãya, ãña                       dente                     


ayby                             abaixar                 


aýra                              sobrinho, filho         


ayra-rama                    esperma                   


ayur(a), aîura               pescoço                 


ayuru                            papagaio                 


ayxe                             tia paterna                       


ayxó, aixú                    sogra do homem, mãe da esposa


-be                                (locativo)                


bebe                             voar                    


bebiya                          leve, pulmão          


bebuy                           boiar                      


beráb                           brilhar                    


?é                                 dizer                    


eãkwen, eãgwen            cheiro bom, perfume   


ebíra                            fezes, excremento  


ebokwéi                       esse                        


eby                               borda, margem           


een                               sabor, doce, salgado   


eenmbaé                      coisa doce, salgada   


egé, igé                        barriga                     


egujá                            rato                           


eikwára, ikwára           anus                         


eimbab                         animal doméstico  


eir                                mel                        


eirúba                          abelha                     


e?iny                            raspar, coçar           


ejár                              deixar                      


ekár                              procurar                 


eko, ekobe                   viver, vivo               


eko, état                       costume                 


ekoateyma                   avareza                   


ekobé                           vida                         


ekobiár                         trocar                        


ekokwába                    ciência                   


eky, iky                         puxar, arrancar        


embé, tembé                lábio                      


embó                            verga, bastão           


emiarirõ                       neto                         


emireko                        esposa (coisa possuída)  


emonã                          assim, desse modo     


en                                           derramar              


ene, ne, endé               você                        


endevába                     barba (lit. queixo-pelo)   


endir, endyra               irmã, prima           


endy                             luz, clarão                


ené                               você                        


ení, endy                      saliva                       


enipi?ã                         joelho                       


enondé                         em frente de           


enosém                        acima                     


enõy                             chamar, dar nome    


enub, enduba               ouvir                         


eñuni                            brotar, germinar      


eõ                                 morte                      


eõngwéra                     cadáver                  


epy                               pagar                    


epyak                           ver                            


-er, -ero                        (causativo comitativo)    


er(a), (t)era                   nome                     


era, rasó                       levar                        


ere-, e                          2a. p. s.                    


eréb                             lamber                      


erimbue                       quando ?                


erók                              nomear, dar nome 


esa, tesa                       olho                         


esé                               com                     


etá, -exia                      muitos                   


etama                           habitacão                


eté                                brando, mole          


eté                                corpo                     


etimã, (t)etyma             perna                      


etomemwã                   acidente                 


etun, (s)etuna               cheirar                     


etypy                            bochecha                 


eyja, -ya                       multidão, muito       


-guasu, -usu, -wasú        grande                 


gwatá, watá, atá          caminhar                 


gwéb, mogweb            apagar, desbotar   


gwejyb                         descer                    


guirá, gwyra                 ave, pássaro            


gwyripe                        baixo (de altura)       


he-                                (2a.p.s.)                     


i-, s-                              (3a.p. com nomes) 


i, ý                                água                       


iaguaia                         cachorro                  


iaíte                              disforme                 


iandé, îandé, yané        nós (inclus.)            


iande                            tudo, todos               


i?ar, yar, ygára            canoa                       


îaratitá, raú                  verme                   


ib, ybá                          árvore                     


ib?a, yba                      fruta                       


ibating, ybating            nuvem, céu nublado   


ibi, yby                         terra                     


ibi?am, yby'am            ravina                   


ibikoy, ybykoy              cavar                     


ibikui, ybykui                areia                      


ibirá, ybyra                   pau, madeira           


ibirapar, ybyrapar        arco                      


ibitir, ybytir                   colina, monte        


ibitu, ybytu                   vento                    


ibiny, ybyny                   cavidade                


i?e, ye                          estômago              


i?e, ye                          intestinos, entranhas    


ige piú                          intestinos, entranhas    


iké                                aqui                          


iké                                entrar                    


iní, inun                               rede de dormir         


ipa?un, ypatun             ilha                           


ipek, ypek                    pato                          


ira                                mel                        


iraitin                                    cera de abelha, alcatrão   


irasúba, irúba               abelha                  


irõ                                furioso                   


?irun                                     companheiro, irmão    


irunmo                          com                     


irundy(k)                       quatro                   


ita                                 pedra                    


itab, ytab                      nadar                    


itarõ, ytarõ                   cheio, saciado          


i?u, yu, u                      beber                   


îúka                              podre                 


ixe, xe, isé                   eu                             


îybá, îubá                     braço                      


jaboti                            cágado                   


jaçapé                          capim-sapé              


jacaré                           jacaré                   


jaguára, iawar, îaguareté    onça                


ja'ó                               chaga                       


jetipéra                        filha do irmão da mãe 


jundi?á                         bagre                        


jý                                  machado               


kaa                               folha                     


ka?a                             mato, mata, selva 


ka?amondo, porakára    caçar                   


kab, kába                     gordura, graxa      


kaba                             vespa                      


kambý                          leite                          


kang, kangwera            osso, caveira         


kang, tinga                   seco                         


ka?i                              macaco                    


kam, káma                   seio                     


kámú                            mamar                    


kane?õ                         cansado                 


kapi?in                                capim                    


karaíba                         branco, homem branco   


karamemwã, panakun    cesto                      


karãy, karãia                raspar, arranhar     


karúka, karukeme        de tarde                


katu, poatá                   direito                     


katu, porãga                 bom                       


kawin                                   cauim, bebida de milho    


kay                               queimar                  


kaytab                          queimada              


-pwer                            pretérito                 


ker(a)                            dormir                   


kesab                           casa (lit. lugar em que se dorme


ki?a, kya                      sujo                        


kib, kyb, kuyba             piolho                     


kibir, kybyr                   irmão menor, irmão da esposa   


kipiir, kypyyr                irmã                        


kise, kyse                     faca                         


kitin, kytin                     cortar                      


kitik, kytyk                    raspar, esfregar      


kó                                 roça                       


kó, ikó                          este                          


kori koeme                   de manhã               


koyr, ang                      agora                     


kwab, kuaba                saber                     


kuñã, kuyã                   mulher                   


kuñãmuu                      moça                      


kuñãtai                         menina                    


kupe                             costas                     


kurumi                          menino                    


kuruminguasu              moço                    


kutuk                            picar, furar              


kwaguasú, poanama    espesso, grosso    


kwar, kuara                  buraco                   


kwára, kwarasy, cuára    sol                         


kwati                            quati                         


kwatiar                         desenhar                


kwéi, kwe, ebokué      aquele                       


kwesé, kuesé               ontem                  


kycé                             faca                       


kyra, ybýra                   verde, imaturo         


kyra                              gordo                        


mã, mano                     onde?                       


maenduára                  pensar                   


mani?ok, mandioka    mandioca            


manõ                            morrer                  


marã, marãmo             como ?                  


mbae                            coisa                        


mbae-mbae                  que coisa                 


mbaraka ~maraka        maraca                    


mbóia, moy                  cobra                     


méb                              chata                      


me?eng                        dar                        


memír                          filho                          


mena, man                   marido                    


ména                            casamento               


mimway                       empregado              


mirí, mirin                          pequeno                


miny                             mover                    


mitun                                    mutum, esp. de ave    


mixiri                           assar                         


mo                                (causativo)                


moatyr                          reunir                      


moayan, moañana        empurrar             


mobibik, moapýka        costurar                  


mobok, mombúka, bóka    rachar                 


moendy                        iluminar                  


moîasuka                     lavar                        


moina, moîyba             cozinhar                   


moingé                         fazer entra          


mokáb                          espingarda               


mokoño                        poucos                  


mokõy, mokõi(daba)    dois, segundo      


mokúára                       furar                       


momendara                 casar(-se)                 


momik                          apertar, estreitar     


momor                         atirar, jogar, lançar    


mondóka                      cortar                      


moník, moendyk          acender                    


mono                            enviar                    


mopunga                      inchar                    


morubixába, tubixába    chefe                     


mosapir, mosapyr        três, terceiro            


mosýke                         puxar                        


moúba, îetuú                deitar-se                  


ña?en                                   prato                      


nami, nambi                 orelha                     


ñana, án                       correr                       


ne, nde, emdé              tu                              


ñenen                                   falar, dizer             


ñeenga                         palavra, falar        


ñenengára                    cantar                       


ñemokuri, oryba           festa                       


nhun, yun                            campo                 


nupã                             bater em                 


ob                                 folha                     


obá                               rosto                        


obi, oby                        verde, azul


oiepe, oyepe                um, primeiro            


oirã, oirãde                  amanhã                  


ók(a)                             casa, teto                


okára                            pátio da aldeia     


okéna                           porta                      


o?o                               carne                        


(o)pab                           tudo, todos               


opwán                          ultrapassar             


ore                               nós (exclus.)           


paí                                pai                          


pajé, paîé                     pajé, xamã              


páka, mõmbaka           acordar                     


pakobá                         banana                  


panakun                              cesto                        


paraná                         rio, mar                    


pari                              torcido                                     


pa?un                                   espaço         


pe                                 caminho                


pe, peyepé, peen           vós, vocês            


-pe, -me                        (locativo), em          


pe, peyepé                   (2a.p.pl.)                   


pen                                        alinhar, entrelaçar


péb                               chato, plano, baixo   


pe?en                                   vocês                   


pekúi, apekúi               alvoroçar          


pepó                             asa                        


petim                            cigarro, fumo, tabaco  


petimbu, petymbú        fumar                   


peyé                             tu (impera.)             


peyu                             soprar                   


pi, py                            pé                           


pi?a                              fígado, estômago    


pin                                raspar, esfregar     


pindaeitýka                  pescar                   


pinõ                              peidar                  


piputéra, pyputéra        planta do pé


pire                              pele                      


pirwer                          pele retirada           


pira                              peixe                 


pirang                           vermelho             


pisãpen                               unha dos pés   


pisare                           noite                   


pisasu, pysasú              recente, novo      


pisik, pysyka                 pegar, segurar      


pišun, pixuna, una       preto                     


pitang                           vermelho               


piter, pyter                   chupar                 


pitéra , pytéra              centro, meio        


pituen                                   respirar                    


pitun, pytuna                noite                     


pi?un                                    pium, esp. de mosquito    


po                                 mão                      


po asú                          mão esquerda    


pó                                 fibra                     


poatã, (i)atãñé              reto                     


po?in, pobebé              fino, delgado        


pi?ír                             colar                      


por                               cheio                  


pór                               pular                    


porabyký                      trabalhar            


porãga                         correto                  


porãga, katu                 bonito, bom          


-poraseia                      dançar                 


posíy, pošy                   pesado                


potar                            querer                  


potí                               fezes, excremento   


poti?a                           peito                     


potir, potyra                 flor                      


poxy                             mau                     


pu?am                          ficar em pé           


puká                             rir                         


puku                             comprido, longo       


pukuitaba                     remo                    


puruã                           umbigo                  


poxý                             mau                        


pwã                              dedo                      


pwãpen, poapen          unha                    


pway                            mandar                   


pwerab                         sarar, curar          


pyá                               coração                 


pyka, iopýka                 apertar, estreitar      


pype, obabo                 perto, próximo        


pytá                              ficar                        


pytuna                          escuro                  


poanama, kwaguasú    espesso, grosso


puguara                       amarrar, atar    


raú, îaratitá                  verme                    


reme, neme                 se                                                     


riyra                             filho da irmã         


ro?i, ro?isa, roysãga    frio                           


rupí                              por                                               


ruru                              molhado                


s-                                  (3a.p.)                      


sab                               pena dele              


sab                               (circunstância de lugar)    


sa?ír                             raiado (está)            


sakypwéri                     atrás de                  


sam, (t)upasama           corda                  


sapukáy                        galinha                  


sapukáya                      galo                         


sem                              sair                           


-sar                                (agente)                 


še                                 eu, me, meu           


si, sy                             mãe                        


si, sy                             irmã da mãe 


sikiye, sykye                 medo                 


sim, syma                     liso                           


sir, syr                          enxada                  


sirik, syryk                    correr (rio), fluir        


só, co                           ir                               


soó                               animal                    


sosé                              em cima, sobre        


suasú                            veado                      


su?u                             morder                   


sykyîé                           estar com medo, temer, ter medo


taba                              aldeia                     


tajyra, taîýra                 filha (f), filha do irmão 


takwar                          taquara                  


tamõi                            pai do pai (PP), pai da mãe 


tanimuk, tanimbuk      cinzas                     


tapiira                          anta                      


tata, -ata                       fogo                      


tatapyi                          brasa                     


tatating                         fumaça                    


tatú                               tatu                           


taîasu                           porco                    


tayra                             filho (F), filho do irmão             


tejú                               lagarto                    


temininõ                       filha do filho (fF), filha da filha 


temininõ                       filho do filho (FF), filho da filha 


temõm                          balançar                


tendyra                         irmã (i), filha da irmã da mãe 


tendyra                         filha do irmão do pai        


ti, ty                              urina                     


tin                                           nariz, bico                 


tíng, morotinga             branco                  


tiníng, kang                   seco                         


tipáb                            seco                       


túba, úba                      pai                        


tuba                              pai (P), irmão do pai (IP)   


tubiša, turusu               grande                      largo


túibae, tuñábae            velho, homem velho    


tukán                            tucano                   


tukumã                         tucum, coco              


Tupã                             Deus                         


tupã                              trovão                       


tupã berab                   relâmpago                


tutyra                            irmão da mãe          


tutyra                            filho da irmã do pai (FiP)    


tybyra, timbora             pó, poeira                


tykyra                           irmão (I), filho do irmão da mãe 


tykyra                           filho do irmão do pai (FIP)       


urapára                        arco                    


?u, mbaeú                    comer                    


ub                                 pai                          


uba                               deitado                    


uku                               longo                      


un                                 preto                        


unyripe                         embaixo                  


upab(a)                         lago, poço               


upi?a, supi?a               ovo                           


u?ub(a)                         flecha                     


ur                                 vir                            


uru                               recipiente                 


uwi, uwy                      sangue                    


uyara                            hoje                        


voiké                            acolher                    


wang                            vermelho                  


waomi                          velha                      


wasem, gwasem          chegar                    


waya, uwáy                  rabo                       


we?en, gwe?ena        vomitar                    


wi-                                (1a.p.s. com gerun.)    


wimirib                         longe                        


wira                              ave, pássaro            


ý, i                                água, rio                  


ya'?en                                  panela                       


yaenpepo, ñaenpepo    panela                      


yakare                          jacaré                       


yane                             nós (inclus.)             


yani, yany                    gordura, toucinho    


yar                                tomar                        


yarõ                              bravo                      


yasi, jacý, iasy              lua, mês                   


yasi-tata, jacytata        estrela                     


yawar                           onça                        


ybáka, ibak                  céu                           


ybaté                            alto                           


yby                               terra                         


ybykuára, kuára           furo                           


ybykui                          areia                         


ybýra                            primo                        


ybyrá, ýba                    árvore                       


ycypó                           cipó                          


yebir                             voltar                        


ye?eng                         falar                       


yembiîeia                     praia                         


ygapó                           igapó                        bosque inundado        


ygarapé                        igarapé (lit. canoa-caminho)   


yguepoin                            tripas                      


yemosaray                   brincar                     


yi, yy                            machado                  


yipi, yypy                      começo                    


ynysema, (t)ynysema    cheio, saciado        


yo?ok                           cavar                     


ypy, oîepé                    primeiro                  


ysaúba                         saúva                        esp. de formiga


ytú                                cachoeira, salto        


yun, nhun                            campo                       


yub, îuba                      amarelo                    


yuka, iuká                    matar                       


yukab                           arma (lit. matar-instrum.) 


yukir, îukira                  sal                            


yur, ur                          vir                            


yuru, îuru                     boca                        


yurupari                       espírito, demônio      

Nenhum comentário:

Postar um comentário

Saída de Yaô - Orixá Ogun

Saída de Yaô - Orixá Ogun
Ilê Oluwa Àsé

Orixá Ogun - Saída de Yaô

Orixá Ogun - Saída de Yaô
Ilê Oluwa Àsé

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen

Saída de Yawò de Bessen